فلسفه خواندن سوره حمد و توحید برای مردگان
نخست توجه به این نکته لازم است که ما فلسفه خیلی از احکام را نمی‌دانیم و تنها بخشی از احکام که فلسفه آن در روایات بیان شده، برای ما روشن است .
آن چه به نظر می‌رسد آن است که در اسلام فراوان سفارش شده که به یاد مردگان باشید و به نیّت آن‌ها کارهای خیر انجام دهید، زیرا آن‌ها به شدت نیازمند هستند که از طرف دیگران، هدیه‌ای به ایشان فرستاده شود. در عالم خواب، بعضی اموات، به این مطلب اشاره کرده‌اند که شما زنده‌ها، اگر استخوانی که جلو حیوانی می‌اندازید، ثواب آن را برای ما نیت کنید، خداوند به ما پاداش و اجر خواهد داد.
در روایات زیادی توصیه و ترغیب به زیارت اهل قبور و احسان نمودن و هدیه دادن به آن‌ها آمده است. در روایتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است آن حضرت چنین می‌فرماید: مردگانتان را که در قبرها آرمیده‌اند از یاد نبرید. مردگان شما امید احسان شما را دارند. مردگان شما زندانی هستند و به کارهای نیک شما رغبت دارند. آن‌ها خود، قدرت انجام کاری ندارند، شما صدقه و دعائی به آن‌ها هدیه کنید.[انوار الهدایة ص 115 به نقل از: الحکم الزاهرة با ترجمه انصاری صفحه 232.]
و در حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: مرده به خاطر طلب رحمت و آمرزشی که برای او می‌شود شادمان می‌گردد همان گونه که زنده به وسیله هدیه‌ای که به او می‌دهند خوشحال می‌گردد.[الحکم الزاهرة با ترجمه انصاری، ص: 233]
احسان به مردگان مصادیق متعددی دارد، مانند دادن خیرات، مبرات و هدیه نمودن ثواب آن به آنان، طلب استغفار از خداوند برای آنان و نیز انجام برخی اعمال که از آن‌ها به عنوان صدقات جاریه یاد شده است؛ مانند ایجاد بناهای خیریه، مدرسه سازی، مسجد سازی و ...، کار هدایت و ارشاد مردم، ایجاد پارک و فضای سبز جهت استفاده عموم و ...، که تمام این اعمال توسط فرشتگان الهی ثبت و به کسانی که به نیت آن‌ها احسان می‌گردد داده می‌شود.
یکی از بهترین اعمال خیر قرائت قرآن و تدبر در آن است، خصوصاً سوره حمد یا فاتحة الکتاب که در آیه شریفه 87 از سوره حجر در کنار کل قرآن قرار گرفته است، آنجا که می‌فرماید:*وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ*[سوره حجر آیه 87. ] «ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم!»
و در روایات می‌یابیم که فاتحة الکتاب از شریف‌ترین گنجینه‌های عرش است که خداوند متعال پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را به آن مشرّف نموده است.[تفسیر المنسوب به امام الحسن العسکری علیه‌السلام، صفحه 29 ذیل عنوان: فضل فاتحة الکتاب] و روایات بسیار دیگر که در فضیلت و آثار قرائت قرآن بیان شده است. البته حقیقت و کمال آثار عمل خیر در وجود و روح انجام دهنده آن عمل اثر می‌کند و به واسطه اهداء او و لطف خداوند در پذیرش آن، بهره‌ای از برکات آن به میت هم می‌رسد.
چون انسان معصوم نیست ، خواه ناخواه در طول زندگی مرتکب اشتباه و خطا می‌شود . پس همه در پرونده کار خود ، رفتار نیک و بد دارند . با این حال شایسته است پس از درگذشت آنان ، رفتارهای خوبشان را بازگو کنیم و از بدی‌های آنان سخنی نگوییم ؛ زیرا :
1 . شاید خداوند ، وی را به دلیل کارهای نیکش ، آمرزیده باشد .
2 . اینک او درگذشته است و زنده نیست تا از خود دفاع می‌کند .
3 . این کار ، بازماندگانش را بسیار ناراحت می‌کند .
4 . در آموزه‌های اسلامی آمده است که از در گذشتگان به نیکی یاد کنیم .
پیامبر وارسته اسلام می‌فرماید : اُذکُروا محاسِنَ مَوْتاکُمْ وَکُفُّوا عَنْ مَساویهِم (نهج الفصاحه) ؛ نیکی‌های مردگانتان را یاد کنید و از بدی‌هایشان چشم بپوشید .
امّا فلسفه این که برای اموات، سوره حمد و توحید قرائت می‌شود، دو جهت دارد:
یکی از آن‌ها عظمت این دو سوره در بین بقیه سوره‌های قرآن می‌باشد. رسول اکرم‌دربارة سوره حمد می‌فرماید: "قسم به کسی که جان من به دست او است، خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور و نه حتی در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده است و این ام‌الکتاب است." این سوره فهرستی از مجموع محتوای قرآن است که بخشی از آن توحید و شناخت صفات خدا و بخشی دیگر درباره معاد و رستاخیز و قسمتی دیگر در مورد هدایت و گمراهی که جداکننده مؤمنان و کافران است سخن می‌گوید."(تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 1، ص 3، نشر دار الکتب الاسلامیة.)
باید توجه داشت که قرائت قرآن برای مردگان، ضمن این که اجر فراوانی برای مرده دارد و دری از رحمت به روی او گشوده می‌شود، مهم‌تر از آن اثری است که برای خواننده می‌تواند داشته باشد، که از خواندن آن درس زندگی بیاموزد.
در احادیث نقل شده از امامان معصوم: برای قرائت این دو سوره، اجر و ثواب فراوانی بیان شده است. رسول اکرم در این باره می‌فرماید: "هر مسلمانی سوره حمد را بخواند، پاداش او به اندازه کسی است که دو سوم قرآن را خوانده و گویی به هر فردی از مردان و زنان مؤمن هدیه‌ای فرستاده است." در روایت دیگری آمده است: "گویا همه قرآن را خوانده است."(مجمع‌البیان، شیخ طبرسی; ج 1، نشر دار الفکر.)
و نیز پیامبر اکرم به جابر فرمود: "آیا به تو تعلیم ندهم افضل سوره‌ای که در قرآن نازل شده؟ عرض کرد: آری! پدر و مادرم به فدایت باد به من تعلیم فرما، پیامبر سوره حمد که‌ام الکتاب است را به او آموخت، سپس اضافه فرمود: این سوره شفای هر دردی است، مگر مرگ."(همان.)
در مورد سوره توحید نیز، روایات فراوانی از امامان معصوم: وارد شده، که قرائت آن، ثواب یک سوم قرائت قرآن را دارد.
رسول خدا در این باره می‌فرماید: "کسی که قُل هو الله را یک بار بخواند، گویا یک سوم قرآن را قرائت کرده و اگر دو مرتبه بخواند، گویا دو سوم قرآن را خوانده و اگر سه مرتبه بخواند، مانند این است که همه قرآن را قرائت کرده."(تفسیر نور الثقلین، الحویزی، ج 5، ص 702، نشر دار الکتب الاسلامیة.)
هم چنین آن حضرت در روایت دیگر می‌فرماید: "کسی که به قبرستان عبور کند و یازده مرتبه قل هو الله، بخواند و ثواب آن را برای مردگان هدیه کند، به عدد مردگانی که در آن جا مدفون هستند، خدا به او اجر می‌دهد."(همان.)
وجه دیگری که می‌توان آن را برای خواندن این دو سوره برای مردگان مطرح کرد ، این است که سوره حمد و توحید، از جمله سوره‌هایی است که همه مردم به قرائت آن آشنا هستند، چون هر مسلمانی در نمازهای روزانه، این دو سوره را قرائت می‌کند، بنابراین، در مجالس ختم، وقتی بخواهند برای مرده‌ای، قرآن قرائت کنند، می‌گویند فاتحه‌ای قرائت کنید; بدیهی است که افراد کمی به بقیه سوره‌های قرآن آشنا هستند.
بنابراین، با توجّه به اجر و پاداش فراوانی که برای قرائت این دو سوره بیان شده، بیش‌تر برای مردگان نیز این دو سوره قرائت می‌شود.
